„Osiedle patronackie Piaski. Niedoceniane dziedzictwo”
Fotografie Krystiana Niedbał

Osiedle patronackie Piaski w Czeladzi nie powstało jako jednorazowe założenie przestrzenne, ale jego zabudowa rozwijała się stopniowo, etapami, wzdłuż nowo zakładanych ulic.

Mimo trwającego 50 lat procesu narastania zespołu, zapoczątkowanego w 1882 a zakończonego w 1932 roku, powstało założenie kompletne pod względem urbanistycznym i jednorodne architektonicznie. Jego cechą charakterystyczną była jedność formalna, osiągnięta poprzez typizację form, powtarzalność materiałów i jednakowy repertuar zastosowanych detali architektonicznych, ograniczających się do lizen, opasek okiennych i drzwiowych oraz gzymsów tworzących płaskie pasowe dekoracje. Na tle całości dominowały symetryczne, dwukondygnacyjne budynki o prostych, mało zróżnicowanych bryłach, opartych na rzucie prostokąta lub kwadratu. Typowe dla osiedla było zestawienie kolorystyczne oparte na kontraście czerwieni cegły i bieli kamienia wapiennego.

Przestrzeń osiedla zorganizowano początkowo wokół ulic, a z czasem także wokół niewielkich skwerów. Jego najbardziej reprezentacyjną część tworzyła ulica Sikorskiego (dawniej Clemenceau), przy której znajdowały się otoczone ogrodami budynki kadry zarządzającej – Delegata Rady Administracyjnej, jego zastępcy, głównego mechanika kopalni, kadry pomocniczej, dyrektora kopalni, a w pobliżu ulokowane było Biuro Główne – siedziba administracji zakładu. Ta część kompleksu wyróżniała się nie tylko willowym typem zabudowy, ale w niektórych przypadkach bardziej urozmaiconą, malowniczą architekturą, odwołującą się do historyzmu w jego dwóch odsłonach – neoromańskiej i neorenesansowej.

Poza ulicą Sikorskiego na terenie osiedla nie istniał sztywny podział na kwartały odpowiadające hierarchii kopalnianej kadry, domy dedykowane dla rożnych kategorii pracowników często ze sobą sąsiadowały. O przeznaczeniu świadczył zwykle standard wyposażenia oraz kubatura mieszkań. Piaskowski kompleks mieszkaniowy odznaczał się wysokim standardem technicznym – domy były wyposażone w elektryczność i ogrzewanie piecowe, budynki urzędnicze także w bieżącą wodę i kanalizację.

Apogeum rozwoju przestrzennego osiedle osiągnęło w początku lat 30. XX wieku. Inwestycje mieszkaniowe zakończono w 1932 roku, zamykając w ten sposób ostatni etap rozbudowy osiedla i osiągając kompletny, samowystarczalny zespół z pełnym zapleczem socjalnym, liczący wówczas 160 domów mieszkalnych różnego typu.

Wystawa „Osiedle patronackie Piaski. Niedoceniane dziedzictwo” jest jednym z rezultatów projektu „Piaski-postindustrialna perła województwa śląskiego”, współfinansowanego ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego” i zrealizowanego przez Towarzystwo Powszechne „Czeladź” oraz Muzeum Saturn w Czeladzi. Autorem zdjęć jest Krystian Niedbał – młody, utalentowany fotograf, laureat wielu prestiżowych konkursów, specjalizujący się m.in. w fotografii obiektów postindustrialnych.

Stefania Lazar
Muzeum „Saturn” w Czeladzi